Laboratoriya quyidagi xizmatlarni taqdim etadi:
Laboratoriya tuproq va jinslarning quyidagi fizik-mexanik xususiyatlarini aniqlaydi:
I. Birikkan tuproqlar bo`yicha:
1. Zichlik
2. Hajmiy vazn
3. Shag’al-shag’al tosh konlarining granulometrik tarkibi
4. Dispers tuproqlarning granulometrik tarkibi
5. Namlik
6. Gigroskopik namlik
7. Plastiklik
8. Maksimal molekulyar namlik
9. Shishish
10. Ho`llash
11. Siqish sinovlari
11. Siqish sinovlari
13. Tuproqlarning dastlabki siqilishi bilan tabiiy holatida siljish sinovini o`tkazish
14. Tuproqlarning dastlabki siqilishisiz tabiiy holatida siljish sinovini o`tkazish.
15. Tuproqlarning dastlabki siqilishi bilan suvga to`yingan holatida siljish sinovini o`tkazish.
16. Tuproqlarning dastlabki siqilishisiz suvga to`yingan holatida siljish sinovini o`tkazish.
II. Tog` jinslari bo`yicha:
1. Zichlik
2. Hajmiy vazni
3. Suv singdirish
4. Tabiiy namlik
5. G’ovaklilik
6. Sinish jarayonida mustahkamlik chegarasi
7. Siqilish jarayonida mustahkamlik chegarasi – tabiiy holatda
8. Ichki ishqalanish burchagi
9. Bog’lanish
10. Siqilish jarayonida mustahkamlik chegarasi suvga to’yingan holatda
11. Yumshatish koeffitsienti
12. Protodyakonov bo’yicha mustahkamlik koeffitsienti.
Qidiruv ishlarining turli bosqichlarida qattiq foydali qazilmalar konlarining muhandislik-geologik va gidrogeologik sharoitlarini o‘rganish, muhandislik-geologik jarayonlar rivojlanishining salbiy oqibatlarini oldini olish va kon ishlarining barqarorligini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boradi.
Muhandislik inshootlarini loyihalash va qurishni tasdiqlash uchun tog’ jinslarning fizik-mexanik va boshqa xususiyatlarini aniqlash bo’yicha tadqiqotlarni amalga oshiradi.
Geologiya-qidiruv ishlarining turli bosqichlarida muhandislik-geologik va gidrogeologik tadqiqotlari hal qilinadigan masalalar doirasi.
1. Ochilish usullari va rivojlanish tizimini asoslash, karerlar va yer osti ishlarini loyihalash, qurilish (yer usti, yer osti) ishlarini tashkil etish loyihalari, karerlarning yonbag’irlari va tog` yon bag’irlaridagi, yer osti ishlarida va ko`chkilarda tog` jinslarining barqarorligini baholash, texnologik uskunalarni loyihalash va tanlash, quritish tizimlari, konda ishlash jarayonida salbiy oqibatlarning oldini olish, ko`chkilardagi tog’ jinslari va sifatsiz minerallarning xossalari (kislotalik, sho’rlanish, kimyoviy faol va zaharli moddalarning tarkibi, o’z-o’zidan yonish va boshqalar). Ular «geologik muhit – tuzilmalar muhandislik ishlari» ikkilik tizimining ishlash shartlariga asoslanishi kerak: konlarni rivojlantirish shartlarini bashorat qilish (jinslarning muhandislik-geologik xususiyatlari va ularning bo`shliqdagi o’zgaruvchanligi, karerlar va yer osti ishlarining yon tomonlaridagi jinslarning barqarorligi, kon ishlarida muhandislik-geologik va gidrogeologik hodisalarning tabiati, kon ishlarining sug’orish xususiyatlari, umumiy suv oqimi, konlarni namlikdan quritish va qazib olish ishlarini xavfsiz olib borish bo’yicha chora-tadbirlar, kon ishlarining ta’sirini bashoratli baholash va konni tabiiy muhit obyektlari uchun namlikdan quritish (kon-geologik massivning kuchlanish holatining o’zgarishi hamda jinslarning barqarorlik holati, kon hududida va unga tutash hududlarda salbiy jarayonlar va hodisalarning yuzaga kelish ehtimoli, depression voronkalar rivojlanishi, yer osti suvlari sathi rejimining tabiati va bu o’zgarishlar tufayli hududning gidrogeologik sharoitlari, tabiiy suvlarning ifloslanishi, konni qazib olish natijasida tog’ jinslarining cho’kish ehtimoli va buning natijasida yer yuzasining botqoqlanishi va boshqalar).
2. Suvli qatlamlarni, zonalarni va komplekslarni dastlabki va tizimli drenajlashni talab qiladigan suv bosgan konlar (kon ishlarida tog’ jinslarining barqarorligini va kon ishlari xavfsizligini ta’minlash uchun qo’llaniladigan majburiy choralar) ko’pincha yer osti suvlari balansini sezilarli darajada o’zgartiradi, ularning resurslarini tugatadi va aholi punktlarini, sanoat obyektlarini va qishloq xo’jaligini suv bilan ta’minlash shartlarini buzadi, bu nafaqat gidrogeologik nuqtai nazardan, balki muhandislik-geologik tadqiq qilishning eng muhim vazifalari hisoblanadi.
3. Alyuvial pulpaning cho’kindi jinsini baholash bilan qoldiq zonalaridagi geologik muhitning texnogen o’zgarishlar darajasini va ularning to’g’onlarining barqarorlik holatini baholash, shuningdek, chiqarilgan xavfli chiqindilarning zararliligiga qarab tiplashtirish va sanoat chiqindilarini saqlash uchun qo’shimcha hajmlar va qoldiqlarning ta’sir zonalarida geologik muhit holatini yaxshilash bo’yicha tavsiyalar.
4. Oʻzbekiston tog`-kon rayonlari hududining “sanoat choʻllanishi” geologik muhiti holatini oʻrganish va baholash: sanoat cho’llarining paydo bo’lish omillari va sabablarini aniqlash; degradatsiyaga uchragan-buzilgan yerlarning manbalari, turlari, darajasi va sanoat cho’llarining asosiy salbiy komponentlarini aniqlash; sanoat cho’llarini shakllantirish mezonlarini va sanoat cho’llanish zonalarida tog’-kon sanoatining geologik muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish bo’yicha tavsiyalarni ishlab chiqish.
5. Chiqindi jinslarni, sifatsiz rudalarni oqilona joylashtirish (utilizatsiya qilish), ishlab chiqarishdan keyingi ishlab chiqarish, ularning barqarorligini baholash va bashorat qilish, poligon dehqonchiligining gidrogeologik va muhandislik-geologik holatiga ularning ta`siri.
6. Tuzilgan konlarda yoki ularning alohida uchastkalarida turli maqsadlardagi obyektlar (garajlar, omborlar, turli ishlab chiqarish korxonalari va boshqalar) uchun kon ishlaridan foydalanish imkoniyati to’g’risidagi masalalar.
7. Geologik muhitdan oqilona foydalanish va uni tog’-kon sanoati korxonalarining salbiy ta’siridan himoya qilish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
8. Kelajakda neft, gaz va uran konlarini qidirish va o’zlashtirish bilan bog’liq hal etilmagan gidrogeologik va muhandislik-geologik muammolar ko’lami.
Hozirgi kunda QFQK muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya laboratoriyasida quyidagi yo‘nalishlarda ilmiy-ishlab chiqarish ishlari olib borilmoqda:
1. Davlat geologiya qoʻmitasi hamda AGMK va NKMK obyektlarida geologiya-qidiruv ishlari bosqichida QFQK ni kompleks muhandislik-geologik va gidrogeologik oʻrganish.
2. Kon ishlarining barqarorligi nazariyasiga ko’ra; tosh massasining karer va yer osti bo’shlig’ining shakllanishi bilan bog’liq kuchlanish-deformatsiya holati; muhandislik-geologik jarayonlarning rivojlanishi.
3. QFQK chuqur gorizontlari tog’ massivi holatidan foydalanish va muhandislik-geologik jarayonlarning shakllanish zonasini bashorat qilish.
4. O‘zbekiston Respublikasi suv ombori to‘g‘onlaridagi karer va dumpli tuproqlarning suv-fizikaviy va mexanik xossalarini o‘rganish.
5. Kelgusida muhandislik-geologik va gidrogeologik ishlar quyidagilarga yo’naltiriladi: – katta chuqurliklarda qazib olish ishlarining kengayishi va asoratlar ehtimoli oshishi munosabati bilan ruda konlarining chuqur gorizontlarini o‘rganish va bashoratli baholashning muhandislik-geologik va gidrogeologik usullarini takomillashtirish; – foydali qazilmalar konini qidirish va o’zlashtirishning turli bosqichlarida massivning kuchlanish-deformatsiya holatini o’rganishning uslubiy asoslarini takomillashtirish; – tog’ jinslarining xossalari va holatini o’rganish usullari, apparatlari va jihozlarini ishlab chiqish; – konni qidirish va o‘zlashtirish, ularni bashorat qilish (turi, joylashuvi va tarqalishi) bilan bog‘liq gidrogeologik va muhandislik-geologik jarayonlarni o‘rganish va baholash; – noqulay jarayonlar va hodisalarning oldini olish maqsadida geologik muhit monitoringini tashkil etish va o‘tkazish; – geologik muhitga katta zarar yetkazmagan holda tog‘-kon chiqindilarini ko‘mish ehtimoliy joylarning gidrogeologik va muhandislik-geologik sharoitlarini o‘rganish; – suvdan foydalanish davrida (maishiy va ichimlik, dorivor va foydali komponentlarni qazib olish) mo’ljallangan maqsad va barqarorlikdan kelib chiqib, «drenaj suvlari» (QFQKni sug’orishda ishtirok etadigan va ular bilan bog’liq foydali qazilmalarga tegishli yer osti suvlari), ularning sifati va zaxiralarini o’rganish va baholash; – foydali qazilmalar konlarini qidirish va o‘zlashtirish bilan bog‘liq tabiiy muhitda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni baholash uchun bashoratlashning uslubiy asoslarini, shuningdek konni geologik-iqtisodiy baholashda ushbu o‘zgarishlarni hisobga olish bo‘yicha tavsiyalarni ishlab chiqish.
6. Tog‘ jinslarining uzoq muddatli barqarorligini, chuqur konlarda deformatsiyaning rivojlanish mexanizmi va dinamikasini dastgoh modeli va uzoq muddatli barqarorlik moslamalari va stabilometr yordamida aniqlash uchun eksperimental tadqiqotlar taqdim etilmoqda.
Laboratoriyaning asosiy ilmiy yo’nalishi – «geologik muhit – inshootlar va muhandislik ishlari» binar tizimining ishlash shartlarini ko’rib chiqadigan nazariyani ishlab chiqish. Tizimning ish sharoitlarini o’rganish murakkab geologik va tektonik sharoitlarda shaxtalar va karerlarni o’rganish, qurish va ulardan foydalanish hamda kon ishlari xavfsizligini ta’minlashni o`z ichiga oladi. So’nggi yillardagi tog’-kon sanoatini rivojlantirish tendentsiyasi – murakkabroq muhandislik-geologik sharoitlar bilan tavsiflangan va chuqur gorizontlarda joylashgan konlarni qidirish va o’zlashtirishga jalb qilishdir. Shu munosabat bilan geologik muhitga texnogen yuk ortib boradi, bu esa konlarni o’zlashtirishni qiyinlashtiradigan kutilmagan salbiy muhandislik-geologik jarayonlarning rivojlanishiga olib keladi.
Laboratoriyaning asosiy ilmiy natijalari:
Markaziy Qizilqumdagi togʻ burmali hududlar konlarining muhandislik-geologik sharoitlarining xususiyatlari aniqlandi. Konlarning asosiy xususiyati shundaki, ruda tanalari bir necha litologik jins turlarini katta burchak ostida kesib o’tadi va tektonik yoriqlar zonalari bilan chegaralanadi. Ular turli xil litologik navlarning tez-tez almashinib turishi, qalinligi va urilish jihatidan barqaror bo’lmaganligi, tog’ jinslarining qirqish va burilish zonalarining keng rivojlanishi, turli yo’nalishdagi yoriqlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Konlarni qidirishda tog’ jinslarini litologik (ko’mir va fosforit konlari uchun) va litologik-tektonik (barcha boshqa turdagi konlar uchun) muhandislik-geologik sinovdan o’tkazish tamoyillari ishlab chiqilgan. Qidiruv bosqichiga qarab joy, interval, namuna olish nuqtalari soni asoslanadi. Tog‘ jinslarining ko‘p parametrli geomexanik tasnifi asosida konlarni o‘zlashtirish jarayonida tabiiy muhitning o‘zgarishiga muhandislik-geologik barqarorlikning bashorat xaritalarini tuzish tamoyili ishlab chiqilgan. Tog’ jinslarining asosiy tarkibiy qismlari (PM) har bir komponentning solishtirma og’irligiga qarab ajratiladi, tegishli «ball» tanlash usuli bilan belgilanadi. PM ning umumiy geomexanik parametrlarining raqamli qiymatlariga ko’ra barqarorlikning quyidagi toifalari ajratiladi: barqaror, o’rtacha barqaror, beqaror.
Yuqori muhandislik – geologik salohiyatga ega barqaror: tog’ jinslari massiv, zaif singan (yoriqlar bo’shliq koeffitsienti 3% dan kam), kuchli (so’nggi bosim kuchi 50 MP dan kam bo’lmagan), kam shikastlanish (zarar koeffitsienti 5 dan kam), suv o’tkazmaydigan (yumshatuvchi koeffitsient 0,9 dan kam emas), strukturaviy blokning shakli barqarorlik uchun qulay (trapezoidal), asosiy kuchlanishlarning yo’nalishi juda yumshoq (20 ° dan kam) yoki tomoni va kon ishlari bilan qarama-qarshi yo’nalishda umumiy sifat ko’rsatkichi 75 balldan past emas, tomonlarning barqaror yotqizilishining umumiy burchagi (eroziya asosi darajasiga qadar) 50-60 ° ni tashkil qiladi.
O’rtacha chidamli, o’tish davri, o’rtacha muhandislik va geologik salohiyatga ega: zaif va o’rtacha darajada o’zgargan, o’rtacha singan (yoriq bo’shliq koeffitsienti 3-6%), yumshatish koeffitsienti 0,7-0,8, strukturaviy blokning shakli qiya, o’rta va past kuch (so’nggi bosim kuchi 35 – 50 MP), umumiy sifat ko’rsatkichi 50 balldan past emas, tomonlarning barqaror yotqizilishining umumiy burchagi (eroziya asosi darajasiga qadar) 45-50 °.
Beqaror, past muhandislik-geologik salohiyatga ega: yuqori singan (sinish bo’shliq koeffitsienti 6% dan ortiq), yumshatish koeffitsienti 0,7 dan kam, strukturaviy blokning shakli ko’pburchak va shaklsiz, past va kuchsiz (siqilish kuchi 35 MP yoki undan kam). ), jami sifat indeksi 50 balldan past
